Reakcje dzieci na hospitalizacje zależą od wielu czynników. Przede wszystkim jednak reakcje dziecka będą uzależnione od jego wieku w momencie zachorowania. Nie bez znaczenia oczywiście także jest rodzaj choroby nowotworowej, od tego bowiem zależy przebieg i intensywność leczenia oraz długość i częstotliwość koniecznych hospitalizacji.
Zachowanie chorego dziecka zależy jednak w dużej mierze od tego jak funkcjonuje jego rodzina, jak szybko i na ile prawidłowo potrafi na nowo zorganizować całość życia rodzinnego. Duży wpływ na zachowanie dziecka ma również to jak rozumie one swoją chorobę, jaki obraz choroby sobie buduje.
Reakcje na hospitalizacje małego dziecka
Małe dziecko nie ma świadomości choroby. Rodzice nie są w stanie wytłumaczyć dziecku dlaczego jest w szpitalu, czemu czasem jest z dala od matki i dlaczego poddawane jest bolesnym zabiegom.
Dopiero dziecko około drugiego roku życia wykazuje pierwsze oznaki poznawania swojej choroby. Zainteresowanie chorobą ogranicza się jednak głównie do przedmiotów związanych z chorowaniem. Natomiast około trzeciego roku życia dziecko zaczyna nieco lepiej rozumieć czym jest choroba, szczególnie jeśli na jego ciele pojawiają się jakieś widoczne zmiany.
Najczęstsze reakcje u małych dzieci
Przede wszystkim dzieci ujawniają lęk przed bólem i strach przed zostaniem bez opiekuna (lęk przed opuszczeniem). Tylko bliska obecność rodziców może dać dziecku poczucie bezpieczeństwa. Pamiętajmy, że poczucie bezpieczeństwa jest niezbędne dla prawidłowego rozwoju naszego dziecka. Zapewniamy bezpieczeństwo poprzez ciągłą naszą obecność (matka, ojciec, bliski opiekun). Zapewnienie dziecku ciepła, dotyku, kołysanie go mogą w dużym stopniu zminimalizować skutki leczenia i umożliwić normalny rozwój dziecka. Pamiętajmy, że niepokój odczuwany przez rodziców/opiekunów, a głównie matek nasila lękliwość dziecka. Dlatego też jeśli nie udaje się Państwu poradzić sobie z odczuwanymi emocjami to należy zwrócić się o pomoc do psychologa pracującego w oddziale.
Reakcje dzieci w wieku przedszkolnym
Dzieci w tym wieku podejmują pierwsze próby zrozumienia dlaczego chorują, na czym polega choroba, poznają również jakie ograniczenia z niej wynikają. W rozmowach z dzieckiem stwierdzić można, że najczęściej jako przyczynę swojego zachorowania wskazują na jakieś konkretne zjawiska zewnętrzne (np. wiatr, pogoda). Niektóre dzieci uważają, że w ich przypadku doszło do zarażenia się od kogoś lub czegoś.
Najczęstsze reakcje u dzieci w wieku przedszkolnym
Obciążenia związane z rozpoznaniem nowotworu w tym wieku prowadzić mogą przede wszystkim do wystąpienia zachowań o charakterze regresyjnym, czyli inaczej mówiąc, do pojawienia się zachowań, które nasze dziecko ujawniało kiedy było młodsze.
To cofanie się do wcześniejszego okresu rozwoju ma charakter działania nieświadomego i jest najczęściej stosowanym przez małe dzieci mechanizmem obronnym. Mechanizm regresji jest nie tylko najczęstszą, ale też najbardziej skuteczną metodą radzenia sobie z doświadczanym przez małe dziecko lękiem, bólem, ograniczeniem aktywności i zachwianiem poczucia bezpieczeństwa. Ten obserwowany przez rodziców regres może przebiegać na dwóch poziomach:
- Na poziomie fizjologicznym wyrażać się może brakiem kontroli nad wcześniej już wyrobionym treningiem czystości (dzieci moczą się, nie sygnalizują potrzeb fizjologicznych)
- Regresja w sferze emocjonalnej przejawiać się może zahamowaniem rozwoju mowy, bądź odmową mówienia, ale także niechęcią do zabawy, unikaniem kontaktu z rówieśnikami, niezdolnością do wyrażenia emocji – „zamrożenie uczuć” lub niekontrolowanymi wybuchami złości i agresji
Pamiętajmy, że dzieci są niezwykle wyczulone na emocje przeżywane przez rodziców. Zaniepokojenie rodziców zawsze nasila niepokój u dziecka. Dzieci odbierają przede wszystkim sygnały niewerbalne (np. zaczerwienione oczy, cichy głos, napięcie, smutek, odwracanie oczu), które są często niespójne z tym co rodzice do dziecka mówią („wszystko jest dobrze”, „nie martw się”). Rodzice o dużym poziomie lęku, wykazującymi trudności z opanowaniem swoich emocji powinni zgłosić się do psychologa opiekującego się ich dzieckiem celem uzyskania profesjonalnego wsparcia.
Reakcje młodszych dzieci szkolnych (dzieci w wieku 6 – 8 lat)
W tym wieku nasze dzieci potrafią już samodzielnie poszukiwać informacji na temat swojej choroby, próbują również organizować posiadaną wiedzę w pewną logiczną całość. Informacje o swojej chorobie pozwalają dzieciom w wieku szkolnym podejmować działania w kierunku poradzenia sobie w sytuacji bycia chorym. Każda choroba przewlekła, a choroba nowotworowa szczególnie postrzegana jest przez nie jako coś złego, co spotkało je za karę. Wszystkie obciążenia wynikające z bycia chorym, a więc leczenie, wszystkie zabiegi, odczucia bólu i lęku utwierdzają dzieci w przekonaniu, że zrobiły coś złego.
Choroba zmienia w życiu naszego dziecka wszystkie dotychczasowe rytuały, wyrywa je ze świata, który był zrozumiały i stabilny, co u dzieci w wieku szkolnym wywołuje różne reakcje.
Najczęstsze reakcje u dzieci w młodszym wieku szkolnym
Zachowania przystosowawcze dzieci w tym wieku mogą przybierać dwie formy:
- U niektórych budzą agresję i złość kierowaną do wszystkiego i wszystkich, a zwłaszcza do rodziców
- U innych mogą powodować wystąpienie objawów regresji przejawiającej się ssaniem palców, skubaniem ust i skórek wokół paznokci, przyjmowaniem embrionalnej pozycji w łóżku, a niekiedy także moczeniem się, czy nawet mutyzmem wybiórczym
Dziecko w tym wieku zdaje sobie sprawę z tego, że jest chore i chce o tym rozmawiać! Gdy ma okazję wyrażać swoje uczucia, nagłaśniać swoje myśli, dzielić swoimi wątpliwościami to zmniejsza poczucie izolacji i osamotnienia. Te dzieci, które nie mają takich możliwości, czują się samotne pomimo stałej obecności najbliższych. Dziecko chce być samodzielne i wykonywać wszystkie ulubione czynności, zabawy, pragnie normalnego życia. Podstawową aktywnością dziecka jest bycie uczniem. Większość dzieci chce się uczyć w szkole przyszpitalnej, mieć normalne obowiązki, odrabiać lekcje, mieć zajęcia plastyczne.
Te dzieci, które unikają wypełniania zadań szkolnych wymagają zwrócenia szczególnej uwagi dorosłych. Czasami powodem takich zachowań jest zbytnia pobłażliwość rodziców, skłonność do zwalniania dziecka z jakiegokolwiek wysiłku. Taka postawa rodziców nie tylko nie chroni dziecka i nie pomaga mu w znoszeniu trudów leczenia, ale może przyczynić się do pogłębienia trudności dziecka. W skrajnych sytuacjach dziecko może myśleć, że jest zbyt chore, a może nawet umrze, dlatego wszyscy przestają traktować go normalnie. Jeśli unikanie wypełniania obowiązku szkolnego wynika to ze strony dziecka, może to być sygnałem zmęczenia, przeciążenia, smutku, przygnębienia. W takiej sytuacji potrzebna jest interwencja psychologa i pedagoga bezpośrednio opiekujących się dzieckiem.
Reakcje starszych dzieci szkolnych (dzieci w wieku 9 – 12 lat)
Dzieci w tym wieku dążą do bycia niezależnym i mają potrzebę autonomii. Z potrzebą niezależności nie idzie jednak w parze z odpornością na frustracje. Jest to okres szczególnie nasilonej wrażliwości i dużej podatności na urazy psychiczne. Rozpoznanie choroby nowotworowej w tym wieku może mieć ogromny wpływ na wyobrażenia, jakie dziecko ma o sobie. W swoim życiu niejednokrotnie stykało się z różnymi chorobami, ma już więc świadomość, jakie mogą być konsekwencje choroby nowotworowej. Rozumie niektóre procesy fizjologiczne zachodzące w organizmie. Choroba nadal jest postrzegana jako kara za złe zachowania i myśli.
Najczęstsze reakcje u dzieci w starszym wieku szkolnym
Dzieci chcą przede wszystkim zrozumieć to, co się wokół nich dzieje, zadają pytania i oczekują rzetelnych, jasnych i prawdziwych odpowiedzi. Choroba nowotworowa rodzi lęk, że coś trwale przestanie w organizmie funkcjonować. Dziecko czuje się opuszczone. Obserwowane zmiany w wyglądzie swojego ciała mogą powodować pogłębianie się niepewności w kontaktach z rówieśnikami. Niejednokrotnie rozładowanie przeżywanych emocji następuje poprzez zachowania agresywne. Przejawy odczuwanej agresji uwidaczniają się w dziecięcych rysunkach, rozmowach, zabawach z innymi dziećmi, opowiadaniach.
Jest to również okres, w którym dziecko szybko się uczy i ma umiejętność przystosowania się do sytuacji, które wcześniej wywoływały lęk i frustrację. Stąd rodzice i personel powinni wzmacniać pozytywny obraz dziecka, ośmielać go do werbalizowania swoich przeżyć i frustracji.
Reakcje dzieci w okresie dojrzewania: wczesny (12 – 15 lat),
środkowy (15 – 18 lat) i późny (18 – 22 lat)
W okresie dorastania następuje wyraźny wzrost zainteresowania własną chorobą. Wiedza o chorobie jest ciągle rozszerzana, weryfikowana i systematyzowana. Pojawiają się także pytania o sens doświadczania choroby oraz dokonywane są oceny własnego położenia życiowego, swojej aktualnej sytuacji.
Wczesny okres dojrzewania jest okresem niezwykle szybkiego wzrostu, rosnącej świadomości siebie i swego ciała. To również okres intensywnego uniezależniania i oddzielania się od dorosłych. W rzeczywistości jednak dziecko jest zawieszone pomiędzy dzieciństwem a dorosłością. Ma potrzebę demonstrowania, nieraz w bardzo dramatyczny sposób, swojej samodzielności i niezależności, a potrzebuje opieki i wsparcia rodziców jak we wcześniejszym okresie. Takie rozdarcie nasila poziom odczuwanego stresu. Choroba wywołuje trudne do zaakceptowania zmiany w życiu młodej osoby nastawionej na realizowanie postawionych sobie wielu celów i planów na przyszłość. Odczucia dyskomfortu pogłębia znaczne ograniczenie kontaktu z rówieśnikami.
Najczęstsze reakcje u dzieci w wieku 12-15 lat
Dziecko potrzebuje szczegółowych informacji na temat istoty choroby i leczenia, chce mieć poczucie wpływu na jego przebieg.
Wyrazem buntu i braku zgody na chorobę jest jawnie demonstrowana złość i próby okazywania emocjonalnej niezależności od rodziny bądź bierność, uległość i podporządkowanie. Reakcje emocjonalne z reguły są zmienne. Wszystkie ograniczenia wynikające z leczenia, konieczność ciągłego podporządkowywania się licznym zaleceniom lekarskim i pielęgniarskim, konieczność realizowania „cudzych” scenariuszy na to jak mają wyglądać kolejne dni i tygodnie, pogłębiają poczucie utraty kontroli nad swoim życiem. Rodzice nie zawsze wyczuwają na ile mają być pomocni i opiekuńczy, a kiedy pozwalać dziecku na samodzielność, niezależność, kierowanie przebiegiem i zakresem opieki. Każdego dnia mogą pojawiać się spięcia i kłótnie. Szczególnie nasilone konflikty występują jeśli rodzice są nadmiernie opiekuńczy, ich dobroć, chęć przejęcia totalnej opieki nad dzieckiem, wyręczanie w najprostszych czynnościach wywołuje wybuchy złości i agresji. Nastolatki niejednokrotnie poddają próbie swoich bliskich zachowując się bardzo okrutnie. Potrzebują ich obecności, opieki i wsparcia, ale nieustająco testują ich wytrzymałość i bezwarunkową miłość.
Środkowy okres dojrzewania jest czasem, w którym dziecko uzyskuje prawie całkowitą dojrzałość fizyczną, jak również dopracowuje się realistycznego obrazu siebie i własnego ciała. Nastolatki mają pełną świadomość skutków jakie niesie choroba nowotworowa. Oczekują pełnego włączenia w proces leczenia, chcą mieć wpływ na decyzje, które zapadają, chcą móc dokonywać wyboru, aby mieć poczucie kontroli nad swoim życiem. Poszukują informacji o swojej chorobie, często stają się ekspertami w tej dziedzinie. Rozumieją istotę choroby nowotworowej, znają działania leków, potrafią monitorować uboczne skutki leczenia, przestrzegają zaleceń lekarzy. Dzięki posiadanej wiedzy o chorobie odbudowują poczucie niezależności, potrafią sami o siebie zadbać.
Jest to także okres chyba najsilniejszych relacji z rówieśnikami, które zostają w znacznym stopniu ograniczone, czy też czasami przerwane zachorowaniem. Oczekują wsparcia i zrozumienia ze strony rodziców, nie chcą jednak powrotu uzależnienia od innych.
Najczęstsze reakcje u młodzieży w wieku 15-18 lat
W początkowym okresie towarzyszy im poczucie, że ich świat uległ całkowitej destrukcji, nic nie ciekawi tak jak kiedyś, niczego nie warto robić. Później są już w stanie na nowo spostrzegać otaczający świat. Utrata wolności, niezależności jest boleśnie odczuwana. Zmiany w wyglądzie swego ciała, brak siły, zmęczenie, znacznie pogłębiają przygnębienie, mogą prowadzić do wystąpienia reakcji depresyjnych. Trwałe następstwa leczenia takie jak okaleczenia, blizny, endoprotezy, czy amputacje są odbierane jako poniżenie, znacznie pogarszają obraz własnej osoby i poczucie wartości, a zaakceptowanie ich rodzi się długo.
Późny okres dojrzewania – pacjenci często mają już swoich partnerów życiowych, a czasami posiadają swoją rodzinę i potomstwo. W takiej sytuacji dodatkowym obciążeniem jest pojawienie się lęku o przebieg tych bliskich relacji w przyszłości, o własną atrakcyjność oraz możliwości pełnienia dotychczasowych ról.
